Bal TSE 3036 standardında “Bitkilerin çiçeklerinde ya da diğer canlı kısımlarında bulunan nektar bezlerinden salgılanan nektarın ve bitki üzerinde yaşayan bazı böceklerin, bitkilerin canlı kısımlarından yararlanarak salgıladığı tali maddelerin, bal arıları (Apis mellifera) tarafından toplanması, vücutlarında bileşimlerinin değiştirilip petek gözlerine depo edilmesi ve buralarda olgunlaşması sonucunda meydana gelen tatlı bir ürün” olarak tanımlanmaktadır.
Balda tağşişe karşı yapılması gereken başlıca analizler TSE 3036 temel standardında kabul edilebilir sınır değerler ile verilmektedir. Örneğin bu standartda verildiği şekliyle çiçek balında nem miktarı kütlece %20'den fazla olamaz. Temel referans bizi TSE 13365 - Bal-Su muhtevası tayini - Refraktometrik metot standardına yönlendirir. Bu standartta bal analizi için yapılması gereken öne hazırlıklar açıklandıktan sonra Abbe Refraktometresi ile analizin yapılışı ve elde edilen kırma indisi ile karşılık gelen rutubet miktarını ifade eden tablo verilir.
Kırma indisi (20 °C) | Rutubet muhtevası (%) | Kırma indisi (20 °C) | Rutubet muhtevası (%) | Kırma indisi (20 °C) | Rutubet muhtevası (%) |
1,5044 | 13,0 | 1,4940 | 17,0 | 1,4840 | 21,0 |
1,5038 | 13,2 | 1,4935 | 17,2 | 1,4835 | 21,2 |
1,5033 | 13,4 | 1,4930 | 17,4 | 1,4830 | 21,4 |
1,5028 | 13,6 | 1,4925 | 17,6 | 1,4825 | 21,6 |
1,5023 | 13,8 | 1,4920 | 17,8 | 1,4820 | 21,8 |
1,5018 | 14,0 | 1,4915 | 18,0 | 1,4815 | 22,0 |
1,5012 | 14,2 | 1,4910 | 18,2 | 1,4810 | 22,2 |
1,5009 | 14,4 | 1,4905 | 18,4 | 1,4805 | 22,4 |
1,5002 | 14,6 | 1,4900 | 18,6 | 1,4800 | 22,6 |
1,4997 | 14,8 | 1,4895 | 18,8 | 1,4795 | 22,8 |
1,4992 | 15,0 | 1,4890 | 19,0 | 1,4790 | 23,0 |
1,4987 | 15,2 | 1,4885 | 19,2 | 1,4785 | 23,2 |
1,4982 | 15,4 | 1,4880 | 19,4 | 1,4780 | 23,4 |
1,4976 | 15,6 | 1,4875 | 19,6 | 1,4775 | 23,6 |
1,4971 | 15,8 | 1,4870 | 19,8 | 1,4770 | 23,8 |
1,4966 | 16,0 | 1,4865 | 20,0 | 1,4765 | 24,0 |
1,4961 | 16,2 | 1,4860 | 20,2 | 1,4760 | 24,2 |
1,4956 | 16,4 | 1,4855 | 20,4 | 1,4755 | 24,4 |
1,4951 | 16,6 | 1,4850 | 20,6 | 1,4750 | 24,6 |
1,4946 | 16,8 | 1.4845 | 20.8 | 1,4745 | 24,8 |
1,4740 | 25,0 |
Deneyin yapılacağı Abbe refraktometresi'nin kısımları aşağıdaki şekilde özetlenmeye çalışılmıştır.
![]() |
Refraktometre üzerindeki iki prizma arasına numune konularak oküler ile ölçüm sonucu okunur. Dispersiyon skalası ayar tekerleği döndürülerek alt kısımda siyah ve üst kısımda beyaz iki bölge oluşumu gözlenir. Bu iki bölgenin kesiştiği hat dispersiyon skalasındaki çarpı şeklindeki iki doğrunun kesişim noktasına denk gelinceye kadar refraktif indeks skalası ayar tekeri döndürülür. Kesişim sağlandığı anda refraktif indeks skalası üzerinden okuma yapılır. Okumaların 20 °C sıcaklıkta yapılması için bir sirkülatör yardımı ile soğutma/ısıtma sıvısı refraktometreden geçirilir. Eğer refraktometre sıcaklığı 20 °C değerine ayarlanamıyorsa ortam sıcaklığı kullanılarak yapılan ölçümlerde 20°C'nin üzerindeki her bir derece sıcaklık için yapılan ölçüm sonuçlarına 0,0002 birim eklenirken bu sıcaklığın altındaki her bir derece için 0,0002 birim eksiltme yapılır. |
Analizin basamaklarını inceleyecek olursak:
1. Refraktometre dispersiyon yağını A prizması üzerine damlatın. | ![]() |
![]() |
2. Referans prizmayı dispersiyon yağı tamamen yayılacak şekilde A prizmasının üzerine yerleştirin. Prizma üzerindeki referans değer ile ölçek üzerindeki değerin uyuşmaması durumunda refraktometre üzerindeki ince ayar vidasını bir tornavida ile çevirerek referans değere getirin. |
3. Bal numunesini homojen hale getirmek için bir cam baget ile iyice karıştırın. | ![]() |
![]() |
4. Bir miktar bal numunesini A prizması üzerine aktarın. |
5. B prizması mekanizmasını A prizması üzerine kapatarak kilit tekerini çevirin | ![]() |
![]() |
6. A penceresini açarak skala üzerinde değeri okuyun ve sonucu kaydedin. Sıcaklık düzeltmesi yapılması gereken durumlarda düzeltmeyi yaptıktan sonra kırma indisi rutubet tablosundan karşılık gelen değeri okuyunuz. |
Laboratuvarda kullanılan cam prizma üzerindeki 1,5165 olup öncelikle refraktometre bu değer okunacak şekilde ayarlanmıştır. | ![]() |
Analiz numunesi için kırma indisi değeri analiz edilmiş olup sonuç 1,4945 olarak kaydedilmiştir. | ![]() |
Analiz sonucuna göre bal numunesi %16,8 nem içermekte olup bu sonuca göre bal Türk Gıda Kodeksi Bal Tebliği’nde belirtilen nem değerine uygundur.